Ηλεκτρονικό Σημειωματάριο: Οι Πέντε Ελευθερίες των Ζώων δεν είναι κάτι καινούργιο: σημασία και ιστορική αναδρομή

Οι Πέντε Ελευθερίες των Ζώων (τις οποίες, στην Ελλάδα, το νέο πλαίσιο για την ευζωία των ζώων συντροφιάς "Άργος"* επιχείρησε να εμφανίσει ως πρωτοπορία**) δεν είναι κάτι καινούργιο. Η ιστορία τους ξεκκίνησε λίγο μετά τα μέσα του περασμένου αιώνα. Το 1964, η Βρετανίδα Ruth Harrison (1920 - 2000) έγραψε το βιβλίο "Animal Machines", στο οποίο εξέθεσε αναλυτικά τις πρακτικές της εντατικοποιημένης κτηνοτροφίας και πτηνοτροφίας (Factory Farming), που είχε αρχίσει ήδη από τότε να διαμορφώνει τον σκληρό χαρακτήρα της. H Harrison άρχισε να ερευνά διεξοδικά την μαρτυρική ζωή των παραγωγικών ζώων όταν έμαθε πώς παράγεται το "μοσχαράκι γάλακτος" (Veal)***. Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε σε επτά χώρες, σόκαρε την κοινή γνώμη, και οι αποκαλύψεις του προκάλεσαν την δημόσια κατακραυγή και ανάγκασαν την Βρετανική κυβέρνηση να λάβει κάποια μέτρα σχετικά με την προστασία των "παραγωγικών" ζώων (livestock) από την κακοποίηση.

Έτσι, στην Μεγάλη Βρετανία, το 1965, συγκροτήθηκε μια επιτροπή επιθεώρησης, υπό την προεδρία του καθηγητή Ζωολογίας Roger Brambell, η οποία παρουσίασε μια έκθεση 85 σελίδων, γνωστή ως "Έκθεση Brambell". Συνοπτικά, η έκθεση ανέφερε ότι θα έπρεπε να δίνεται η δυνατότητα στα ζώα "να σηκώνονται όρθια, να ξαπλώνουν, να κάνουν στροφή επί τόπου, να περιποιούνται το τρίχωμά τους και να τεντώνουν τα πόδια τους". Όσο κι' αν ακούγεται τραγικό, αυτές οι αυτονόητες για κάθε θηλαστικό και πτηνό δυνατότητες έγιναν γνωστές ως "Οι Πέντε Ελευθερίες του Brambell" και αποτέλεσαν την βάση ενός εκτενέστερου κατάλογου που περιελάμβανε τις βασικές ανάγκες των ζώων. Ως απάντηση στην έκθεση του Brambell, συγκροτήθηκε το "Συμβούλιο για την Ευζωία των Παραγωγικών Ζώων" το οποίο, το 1979, μετονομάστηκε σε "Συμβουλευτική Επιτροπή για την Ευζωία των Παραγωγικών Ζώων" (Farm Animal Welfare Council, μετέπειτα Committee), και η αρχική έκθεση έλαβε την τελική της μορφή.

Σύμφωνα και με την Αμερικανική Κτηνιατρική Εταιρεία (AVMA) η καλή διαβίωση (ευζωία) ενός ζώου (animal welfare) αναφέρεται στην σωματική και την ψυχοδιανοητική του κατάσταση και τον τρόπο της αλληλεπίδρασής του με το περιβάλλον, και αξιολογείται με βάση την κατάσταση της υγείας του και την ερμηνεία της συμπεριφοράς του. Ο κώδικας αξιολόγησης προήλθε από την έκθεση που κατέθεσε ο Brambell, τον Δεκέμβριο του 1965 για τα παραγωγικά ζώα, η οποία έχει έκτοτε υποστεί διάφορες τροποποιήσεις και βελτιώσεις και χρησιμοποιείται σαν μέτρο εκτίμησης της ευζωίας όλων των ειδών.

Οι Πέντε Ελευθερίες θεωρείται ότι εξασφαλίζουν στα ζώα καλή διαβίωση, και έχουν υιοθετηθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας των Ζώων (World Organisation for Animal Health), την Βασιλική Εταιρεία για την Πρόληψη της Κακοποίησης των Ζώων (RSPCA) και άλλες ανιπροσωπευτικές οργανώσεις. Έχουν γίνει διεθνώς αποδεκτές ως χρυσός κανόνας της ευζωίας, ενώ οι περισσότεροι έλεγχοι καλής διαβίωσης σε κτηνοτροφικές μονάδες και εργοστάσια παραγωγής ζωικών προϊόντων βασίζονται σε αυτές.

Βλέπουμε λοιπόν ότι, μιλώντας για "ελευθερίες", αναφερόμαστε σε κάποιους όρους διαβίωσης και μεταχείρισης με χαρακτήρα περισσότερο αρνητικό παρά θετικό, δηλαδή στο τι ΔΕΝ πρέπει να υφίστανται όλα τα ζώα που έχουν αναγκαστεί να εξαρτώνται από τους ανθρώπους. Και θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι "Πέντε Ελευθερίες" οι οποίες είχαν αρχικά τον σκοπό να ανακουφίσουν το μαρτύριο ζωντανών πλασμάτων που αντιμετωπίζονται σαν να ήταν μηχανέ παραγωγής, αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, "δώρο" των παραγωγικών προς τα ζώα συντροφιάς (pets).

Υπάρχουν αρκετές εκδοχές των Πέντε Ελευθεριών στα Ελληνικά, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο χαμένες στην μετάφραση. Παραθέτω παρακάτω και την δική μου, επισυνάπτοντας τον πρωτότυπο κατάλογο στα Αγγλικά, όπως υιοθετείται και από τους κτηνιάτρους που ασχολούνται με τα ζώα των καταφυγίων (Association of Shelter Veterinarians).

Με μια φράση, η απαλλαγή ενός ζώου από τον βασανισμό προϋποθέτει ότι αυτό θα μπορεί να τρώει και να πίνει, να ξεκουράζεται, να μην κακοποιείται σωματικά και να γιατροπορεύεται, να εκδηλώνει τις φυσιολογικές για το είδος του συμπεριφορές, και να μην κακοποιείται συναισθηματικά βιώνοντας φόβο, απειλή, ανασφάλεια και απελπισία. Με δύο λόγια, η απαλλαγή των ζώων από τον βασανισμό που τους επιφυλάσσει η ανθρώπινη μεταχείριση περιλαμβάνει τρεις προϋποθέσεις που αναφέρονται στην σωματική τους διάσταση και δύο στην ψυχοδιανοητική, και είναι οι εξής:

1.- Απαλλαγή από πείνα και δίψα, που σημαίνει ότι κάθε ζώο θα πρέπει να διατρέφεται επαρκώς με την κατάλληλη για το είδος του τροφή, και να έχει άμεση και διαρκή πρόσβαση σε καθαρό νερό (hunger and thirst).

2.- Απαλλαγή από κακουχίες, που σημαίνει ότι κάθε ζώο θα πρέπει να ζει σε περιβάλλον κατάλληλο για το είδος του, και να μπορεί να αναπαύεται σε κατάλυμα άνετο και προστατευμένο από καιρικές και άλλες δυσμενείς συνθήκες (discomfort).

3.- Απαλλαγή από πόνο, τραυματισμό και ασθένεια, που σημαίνει ότι κανένα ζώο δεν επιτρέπεται να εκτίθεται σε πόνο και τραυματισμό, και ότι θα πρέπει να απολαμβάνει την πρόληψη και την θεραπεία από τις ασθένειες που ενδέχεται να αντιμετωπίσει (pain, injury, disease).

4.- Σε κανένα ζώο που εξαναγκάζεται να ζει εξαρτημένο από την ανθρώπινη φροντίδα δεν θα πρέπει να στερείται η δυνατότητα να εκδηλώνει τις περισσότερες από τις συμπεριφορές που ορίζει το είδος του. Για τον σκοπό αυτό, θα πρέπει να έχει στην διάθεσή του επαρκή ζωτικό χώρο, κατάλληλες εγκαταστάσεις, και συντροφιά (to express most normal behavior).

5.- Απαλλαγή από τον φόβο, την αγωνία και την δυσφορία (distress), που σημαίνει ότι η μεταχείριση που υφίσταται θα πρέπει να είναι συμπονετική, και οι συνθήκες της διαβίωσής του δεν θα πρέπει να το αφήνουν εκτεθειμένο σε παράγοντες που προάγουν την δυστυχία του.

Από τότε που εκδόθηκε το βιβλίο της Ruth Harrison, το 1964, και θεσμοθετήθηκαν οι "Πέντε Ελευθερίες" με αφετηρία το Ηνωμένο Βασίλειο, έχουν γραφτεί εκατοντάδες επιστημονικές εργασίες και έχουν γίνει δεκάδες συνέδρια σχετικά με την ευζωία. Το 2009, ο πίνακας των πέντε ελευθεριών προσαρμόστηκε, προκειμένου αυτές να αποτελέσουν ένα αντικειμενικό διαγνωστικό εργαλείο ευζωίας. Και, ενώ το ζήτημα μπορεί αρχικά να φαίνεται απλό, τελικά η ευζωία δεν είναι και τόσο εύκολο να οριστεί. Από νομική άποψη, η κακοποίηση δεν είναι απλώς το αντίθετο της ευζωίας, όπως και η ευζωία δεν είναι μόνον το αντίθετο της κακοποίησης, γιατί ανάμεσα στην σκληρότητα και στην κακοποίηση υπάρχει μια "γκρίζα ζώνη".

Η Αμερικανική Κτηνιατρική Εταιρεία (AVMA) επισημαίνει ότι η ευζωία θα πρέπει να ορίζεται για το κάθε είδος (και την κάθε κατηγορία) ζώου ξεχωριστά, και προϋποθέτει πρώτον την αξιολόγηση της υγείας των ζώων και δεύτερον την ερμηνεία της συμπεριφοράς τους. Επισημαίνει επίσης ότι η ευζωία δεν μπορεί να αξιολογηθεί με το κάθε ένα από τα κριτήριά της μεμονωμένα, αλλά από πολλούς παράγοντες συνολικά καθώς και από την αλληλεπίδραση που έχουν αυτοί οι παράγοντες μεταξύ τους. Για τον λόγο αυτόν, σήμερα η Farm Animal Welfare Committee ορίζει μεν τις 5 Ελευθερίες ως εργαλείο αξιολόγησης, θέτει όμως το ζήτημα ευρύτερα, και εστιάζει στην ουσία της ευζωίας που εξαρτάται από την απάντηση σε μια ερώτηση, και αυτή η ερώτηση είναι εάν αξίζει ή όχι να ζει το ζώο. Έτσι, προκύπτει η αξιολόγηση της ποιότητα της ζωής ενός ή μιας ομάδας ζώων, που διακρίνεται σε υψηλή, καλή, μέτρια, πτωχή και ανυπόφορη, δηλαδή ζωή που ένα ζώο αξίζει ή δεν αξίζει να ζει, όπως θα έκρινε το ίδιο αν μπορούσε να αποφασίσει για τον εαυτό του (a life worth or not worth living from THEIR point of view).

Όχι, οι Πέντε Ελευθερίες των Ζώων δεν είναι κάτι καινούργιο. Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα άρχισε να αλλάζει μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, με την μετατροπή της κτηνοτροφίας σε βαριά βιομηχανία και την προαγωγή του σκύλου και της γάτας σε μέλη της οικογένειας, και τότε άρχισε να τίθεται για πρώτη φορά το ζήτημα της ευζωίας. Κατά τις δεκαετίας του '60 και του '70, αρχίζουν να εκφράζονται και τα 3 μεγάλα κινήματα για τα ζώα: το κίνημα της Ευζωίας (Animal Welfare), των Δικαιωμάτων (Animal Rights) και της Ολικής ή Πλήρους Απελευθέρωσης (Animal Liberation movement). Η κακοποίηση όμως τίθεται ως ζήτημα ήδη από τον 19ο αιώνα στην Αγγλία και την Αμερική, όπου δημιουργήθηκαν οι δύο μεγάλες οργανώσεις, η RSPCA (το 1824) και η ASPCA, (το 1866), ως πρωτοπόροι της προστασίας των ζώων από την υπερεκμετάλλευση και τον βασανισμό.

Τα τελευταία χρόνια, η μελέτη της ευζωίας (και της ευεξίας) των ζώων έχει εξελιχθεί σε ένα νέο επιστημονικό πεδίο (Animal welfare science) που απασχολεί όχι μόνον πολιτικούς και κτηνιάτρους αλλά και διάφορες ειδικότητες από τον ευρύτερο χώρο της βιολογίας, της ζωολογίας, της νευροεπιστήμης, της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας και της νομικής.

Τελικά, μπορεί η αξιολόγηση της ευζωίας να μην είναι ούτε κάτι καινούργιο ούτε κάτι απλό, σίγουρα όμως δεν χρειάζεται να είναι κάποιος επιστήμονας, ούτε νομοθέτης για να καταλάβει ότι, από τη στιγμή που φέραμε τα ζώα στον κόσμο μας και στον πολιτισμό μας για να μας υπηρετούν, οφείλουμε τουλάχιστον να μην τα βασανίζουμε. Ο στόχος της ευζωίας φαίνεται περισσότερο εφικτός για τα ζώα συντροφιάς. Για τα παραγωγικά ζώα, τα πράγματα θα μπορούσαν - ίσως - να γίνουν απλώς υποφερτά, αν αποφασίζαμε να αλλάξουμε τις καταναλωτικές μας συνήθειες.

Δεν γίνεται συνεχίσουμε να τρώμε έτσι όπως μάθαμε τα τελευταία σχεδόν 80 χρόνια στον Δυτικό κόσμο, και παράλληλα να ζητάμε ανθρωπιστική μεταχείριση των ζώων, γιατί δεν είναι δυνατόν να παραχθούν τόσο μεγάλες ποσότητες ζωικών προϊόντων με ανθρωπιστικό τρόπο. Και είναι επιεικώς ουτοπικό να μιλάμε για καλές συνθήκες διαβίωσης των παραγωγικών ζώων, αν δεν είμαστε διατεθειμένοι να μειώσουμε την κατανάλωση ζωικών προϊόντων που ΘΕΩΡΟΥΝΤΑΙ απαραίτητα (τροφή), και να σταματήσουμε εντελώς την παραγωγή εκείνων για τα οποία υπάρχουν πλέον διαθέσιμα μη ζωικά υποκατάστατα σε προσιτές για όλους τιμές (γούνα). Οι vegans, τους οποίους δεν είναι λίγοι αυτοί που, ακόμη και σήμερα, λοιδωρούν ως "ακραίους" και "υπερβολικούς", έχουν επωμισθεί όλο το βάρος της ευθύνης που έχουμε όλοι, ως συναισθανόμενοι άνθρωποι, απέναντι στα μη ανθρώπινα ζώα (και όχι μόνον). Είναι καιρός, ο καθένας από τους υπόλοιπους να αναλάβει τουλάχιστον ένα μέρος από την ευθύνη που του αναλογεί.

"Ποτέ δεν θα πειράξω τα ζώα τα καημένα"... Το είχε γράψει, ήδη από το 1904 ο Ιωάννης Πολέμης, και το αποστηθίζουν ακόμα και σήμερα οι μικροί μαθητές του νηπιαγωγείου για να το απαγγείλουν στην σχολική γιορτή, όμως οι μεγάλοι δεν παραλείπουν να υποδεικνύουν στα παιδάκια (με τον τρόπο τους και από νωρίς) ότι τα ποιήματα δεν είναι κάτι που πρέπει να το παίρνεις και τόσο τοις μετρητοίς, πόσο μάλλον όταν ευαγγελίζεσαι την ευζωία των αδέσποτων σκυλιών, την ίδια στιγμή που εξακολουθείς να τρως έτσι όπως έτρωγες πάντα, ενώ παράλληλα στηρίζεις και την βιομηχανία της γούνας...

Κάκη Πριμηκύρη

Επιλεκτικές αναφορές