Στις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες μας, απολαμβάνουμε μια ανεμπόδιστη ατομική ελευθερία. Μπορούμε δηλαδή να επιλέξουμε αυτό ή εκείνο, χωρίς να μας εμποδίζει κάποιος νόμος ή θεσμός. Διαθέτουμε μια ελευθερία επιλογής, στην οποία μάλιστα, τώρα με τον ψηφιακό μετασχηματισμό και την Τεχνητή Νοημοσύνη, οι επιλογές πολλαπλασιάζονται χωρίς όρια. Κατά πόσο όμως, μπορεί να υπάρξει ελευθερία επιλογής χωρίς δυνατότητα επιλογής;
Αν δηλαδή δεν διαθέτω την κοινωνική και οικονομική δυνατότητα, και αν δεν παρέχονται ίσες ευκαιρίες για όλους, πως εγώ μπορώ να επιλέξω αυτό που επιθυμώ; Αν οι γνώσεις, η παιδεία και η προσωπικότητα μου δεν μου επιτρέπουν να επιλέξω αυτό που είναι σημαντικό για εμένα τον ίδιο, τότε αναγκαστικά επιλέγω αυτά που επιβάλει η αγορά: τρόπους κοινωνικής αναγνώρισης, πρότυπα επιτυχίας, ρόλους, ιδέες, υλικά και άυλα αγαθά με τα οποία νοηματοδοτώ τον βίο μου.
Όμως, η αγορά προβάλει (και επιβάλει επικοινωνιακά) το ασήμαντο ως σημαντικό προκειμένου να το πουλήσει, χειραγωγώντας τον φυσικό ή ψηφιακό εαυτό μου. Η «χειραγωγική ελευθερία» είναι μια ατομική ελευθερία που περιορίζει ή και καταργεί την αυτονομία του εαυτού να επιλέγει αυτεξούσια τα σημαντικά για τον βίο του και για την κοινωνία.
Με την θεωρία ιεράρχησης των αναγκών, ο Μάσλοου τοποθετεί την «αυτοπραγμάτωση» στην κορυφή της πυραμίδας του. Την ορίζει ως την πλήρη ανάπτυξη και ολοκλήρωση των δυνατοτήτων ενός εαυτού. Όμως, για ποιες δυνατότητες μιλάμε όταν αυτές διαμορφώνονται συνεχώς από την κοινωνία και την αγορά μέσα σε μια συνθήκη διαρκούς ρευστότητας, αβεβαιότητας και αμοραλιστικής ανταγωνιστικότητας;
Ποιος ορίζει τις δυνατότητες και την ολοκλήρωση για τον καθένα; Και ποια είναι η κοινωνική κορυφή; Ποιος είναι ο «επιτυχημένος», όπως τον ορίζει η αγορά; Ο πλούσιος και διάσημος; Ο αρχηγός; Ο Ινφλουένσερ; Μήπως η αναρρίχηση στην όποια κορυφή εννοεί ο καθένας, αγνοώντας την κοινωνία, οδηγεί σε έναν άκρατο ατομικισμό, ίσως και αμοραλισμό και κοινωνικό δαρβινισμό της κατίσχυσης του ενός επί του άλλου;
Το «ξέρεις ποιος είμαι εγώ» είναι μια στρεβλή (ναρκισσιστική) και χυδαία έκφραση της ανθρώπινης ανάγκης για καταξίωση. Ο «ξέρεις ποιος είμαι εγώ» επιβεβαιώνει και καταξιώνει την ύπαρξη του, νομίζοντας ότι είναι «κάποιος». Όλοι έχουμε την ανάγκη να νιώθουμε «κάποιοι», όμως ποιοι «κάποιοι» είμαστε; Μπορεί να νιώθουμε «κάποιοι» επειδή επιβεβαιωνόμαστε με το να ανήκουμε: χούλιγκανς που υποστηρίζουμε την τάδε ομάδα, ιδεολόγοι που πιστεύουμε τις τάδε ιδέες, και άτομα που κατέχουμε τους τάδε ρόλους -από αρχηγοί συμμορίας έως πρόεδροι και υπουργοί.
Όλα εξαρτώνται από τον τρόπο που επιβεβαιώνουμε και καταξιώνουμε την ύπαρξη μας και αναγνωριζόμαστε κοινωνικά. Όλα δηλαδή εξαρτώνται από αυτό που αποτελεί για μας το εκάστοτε σημαντικό, μέσα από τη σχέση μας με το οποίο νοηματοδοτούμε τον βίο μας. Το μέτρο όλων δηλαδή, είναι το νόημα το οποίο φυσικά δεν είναι κάτι που ανακαλύπτεται, αλλά που εμείς δημιουργούμε και κατασκευάζουμε, μέσα από τη σχέση μας με τα εκάστοτε σημαντικά για την ζωή και την κοινωνία μας: ιδέες, έρωτες, ανθρώπινες σχέσεις, υλικά και άυλα αγαθά, λάιφ στάιλ κλπ (τα οποία, κατά καιρούς, μεταβάλλονται, γιαυτό και αποκαλούνται «εκάστοτε»).
Ποιος είναι όμως αυτός που μας επιβεβαιώνει και μας αμείβει τελικά, και για ποιον λόγο; Κάποιος Ινφλουένσερ για παράδειγμα ή ένας παίχτης ριάλιτι νιώθει «κάποιος» προβάλλοντας τα οπίσθια ή τους κοιλιακούς του, και η αγορά το εκμεταλλεύεται αυτό. Χρησιμοποιεί το θέαμα, βάζει διαφήμιση και κάνει το ασήμαντο σημαντικό, προκειμένου να το πουλήσει. Όμως, ποιο λάικ είναι σημαντικό, ή περισσότερο σημαντικό για μας; Τι αξίζει για μας; Όσο πιο αυτόνομος είναι ο εαυτός τόσο πιο ελεύθερος είναι και πιο ελεύθερα επιλέγει τα σημαντικά του. Επομένως τα πάντα είναι ζήτημα αξιολόγησης και επιλογής, δικής μας και των άλλων.
Ο Όργουελ μίλησε για την επιτήρηση. Ο Χάξλεϋ μίλησε για την χειραγώγηση. Σημερα έχουμε περάσει από την εποχή της επιτήρησης στην εποχή της χειραγώγησης, και μάλιστα από την μαζική χειραγώγηση στην αυστηρώς ατομική και προσωπική χειραγώγηση, κυρίως διαμέσου των αλγορίθμων, άρα και των σημαντικών που επιλέγουμε για τον βίο μας. Κοιτάξτε τι γίνεται στα σόσιαλ μίντια*. Η αγορά καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια τις σκέψεις και επιθυμίες μας και μας στοχεύει προσωπικά. Η αγορά σήμερα δεν χρειάζεται επιτηρούμενους πολίτες αλλά δραστήριους καταναλωτές. Δεν χρειάζεται την επιτήρηση αλλά την χειραγώγηση για να μετασχηματίζει το ασήμαντο σε σημαντικό και να το πουλάει σε έναν καταναλωτή που νιώθει ελεύθερος και χαρούμενος που το αγοράζει. Που, αγοράζοντας το, «βρίσκει» νόημα και νιώθει «κάποιος».
Ένα ατομικό σχέδιο αυτοφροντίδας θα μπορούσε να είναι ένα σχέδιο δυνατότητας για αυτονομία. Πρόκειται για έναν αγώνα που εχει δύο πλευρές, την ατομική και την κοινωνική. Θα μπορούσαμε δηλαδή να καλλιεργήσουμε τον εαυτό μας, την παιδεία μας, την προσωπικότητα μας, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να αξιολογούμε και να επιλέγουμε αυτόνομα τα σημαντικά μας, αλλά δεν αρκεί αυτό. Παράλληλα πρέπει να αγωνιζόμαστε και για μια Πολιτεία που να μπορεί να μας προσφέρει τις οικονομικές και κοινωνικές δυνατότητες, με κοινωνική δικαιοσύνη και ίσες ευκαιρίες για όλους, έτσι ώστε να μπορούμε και εμείς να επιλέγουμε.
Στο βιβλίο του Τάκη Ψαρίδη "ΧΕΙΡΑΓΩΓΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", υπάρχει μια παραπομπή για το λήμμα «μπουρδολογία». Όντως έχουμε πήξει στο ασήμαντο που περιλαμβάνει ακόμα και την μπούρδα. Δείτε τα προγράμματα της TV. Δείτε τα βίντεο των Ινφλουένσερ. Ένα τσουνάμι σάχλας και μπούρδας σε μορφή λάιφ στάιλ, που κατακλύζει τα πάντα και όμως πουλάει, και το γεγονός ότι πουλάει σημαίνει χειραγώγηση. Δυστυχώς το σημαντικό δεν μπορεί να οριστεί, γιατί δεν υπάρχει αντικειμενικά σημαντικό και αυθεντικό. Αυτό που για κάποιους είναι σημαντικό, για κάποιους άλλους είναι ασήμαντο, αυτό που είναι σημαντικό για άλλες εποχές και πολιτισμούς σήμερα είναι ασήμαντο, κλπ. Τα σημαντικά μας ορίζονται από την εκάστοτε κανονικότητα που διέπει τον βίο και την κοινωνία μας. Και σήμερα, το υπέρτατο σημαντικό είναι το οικονομικό, το οποίο πλέον κυριαρχεί επί του θεσμικού και πολιτικού, γιαυτό και στα πανεπιστήμια κάποιοι μιλούν για την ηγεμονία της αγοράς επί της κοινωνίας, και άλλοι ακόμα και για την δικτατορία της αγοράς. Σε μία άκρως ανταγωνιστική (ατομικιστική εως και αμοραλιστική) αγορά, το να θέλεις να «επιτύχεις» έχοντας τον σταυρό στο χέρι, έχει φτάσει να θεωρείται ουτοπία, και η καλοσύνη έχει φτάσει να θεωρείται ελάττωμα.
Φυσικά και δεν πειράζει αν μας αρέσει το ποδόσφαιρο. Όμως, άλλο το ποδόσφαιρο και άλλο ο ποδοσφαιρικός λόγος. Ο ποδοσφαιρικός λόγος είναι ένα παράδειγμα μετασχηματισμού του ασήμαντου σε σημαντικό. Που μετασχημάτισε ένα όμορφο και συναρπαστικό παιχνίδι σε θρησκεία και ιδεολογία, σε παιχνίδι τεράστιων συμφερόντων και πολιτικής διαπλοκής, σε υπέρτατο τρόπο αναγνώρισης και καταξίωσης. Όταν λοιπόν το υπέρτατο σημαντικό ενός χούλιγκαν είναι αυτό που καλλιεργείται καθημερινά και ακατάπαυστα, κυρίως από τα πάσης φύσεως μίντια (συμβατικά και ψηφιακά), τότε τι νομίζετε ότι θα κάνει ο χούλιγκαν με τα μυαλά στα κάγκελα; Θα υπερασπιστεί αυτό που του δίνει την υπέρτατη καταξίωση, ακόμα και θα κάψει και θα σκοτώσει!
Σε αυτό που κάποιοι αποκαλούν "ψηφιακή δικτατορία" και άλλοι (πιο ήπια) "εποχή της μεταλήθειας", η χειραγώγηση γίνεται βάσει του συναισθήματος. Σε αυτήν την χειραγώγηση, συχνά παρασύρονται πιο εύκολα (ή πιο ασυγχώρητα) οι αριστεροί, όμως αυτό δεν αφορά μόνο την αριστερά αλλά οποιονδήποτε φανατισμό, θρησκευτικό, ποδοσφαιρικό, αριστερό, δεξιό ή και κεντρώο. Εν γένει, αυτός που θεωρεί ότι είναι ο κάτοχος της μιας και μοναδικής αλήθειας είναι φανατικός. Προσωπικά πιστεύω πως ένα σύγχρονος και πραγματικός αριστερός δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι φανατικός, γιατί ξέρει ότι η αλήθεια εχει πολλές πλευρές, δεν σταματά να αμφισβητεί και -πάνω απ όλα- πιστεύει στον διάλογο.
Στο βιβλίο “Sedated: How modern capitalism created our mental health crisis” του James Davies, τεκμηριώνεται το πώς το Εθνικό Σύστημα υγείας στην Αγγλία "μαστουρώνει" μαζικά τους πολίτες, με την άκριτη χορήγηση αντικαταθλιπτικών. Η αγορά έχει πλέον διαθέσιμα προϊόντα για τα πάντα, ακόμη και για να σε βοηθήσει να διαχειριστείς τα προβλήματα που η ίδια σου δημιουργεί. Σου δημιουργεί προβλήματα, για να έρθει μετά να σου πουλήσει την λύση τους. Το επιτυχημένο μάρκετινγκ δεν είναι αυτό που ικανοποιεί ανάγκες αλλά αυτό πού δημιουργεί ανάγκες, για να έρθει μετά να τις καλύψει η αγορά. Γι' αυτό και πουλάει συμβουλές για τους πάντες και τα πάντα: Πως θα ντυθείς, τι θα φας, πως θα ερωτευτείς, πώς θα κάνεις σεξ, πως θα κατακτήσεις την ευτυχία, την επιτυχία. Πουλάει κόουτς και συμβούλους της ψυχής, και έναν τεράστιο σκουπιδότοπο με βιβλία αυτοβελτίωσης και παραλίας. Όλα αυτά βέβαια εντείνουν (ή και δημιουργούν) τα προβλήματα σου, και σε βάζουν σε ένα αδιέξοδο κύκλο τον οποίο συντηρούν με τις λύσεις τους.
Η χειραγώγηση δεν μπορεί ποτέ να είναι θεμιτή. Αν δηλαδή μπορούσαμε να επιτύχουμε μια έξοδο από την εξαθλίωση, την καταστροφή του περιβάλλοντος και τα λοιπά δεινά της ανθρωπότητας μέσω της χειραγώγησης, δεν θα έπρεπε να το πράξουμε. Όποιος και όσο «άγιος» και αν είναι ο σκοπός, ο χειραγωγημένος που έχει απωλέσει την αυτονομία του εαυτού του, ποτέ δεν μπορεί να σκεφτεί ελεύθερα και δημιουργικά και, στην καλύτερη περίπτωση, θα κατασκευάσει μια ολοκληρωτική κοινωνία σύμφωνη τις ιδέες και τον σκοπό που έχει στο κεφάλι του. Στις ανοιχτές, ελεύθερες και δημοκρατικές κοινωνίες, καμία χειραγώγηση δεν είναι αποδεκτή. Οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες μπορούν να συνεισφέρουν στην απελευθέρωση μας καθώς, για εκείνους, ΑΥΤΟ είναι το νόημα που τους επιβεβαιώνει και τους καταξιώνει.
Πηγή: Τάκης Ψαρίδης: "Ποιοι είμαστε στην εποχή της μεταλήθειας" (συνέντευξη στο περιοδικό Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ και την Αλεξάνδρα Σαμοθράκη), κατά την οποία ο δημοσιογράφος, καθηγητής Επικοινωνίας και συγγραφέας του βιβλίου "ΧΕΙΡΑΓΩΓΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", Τάκης Ψαρίδης**, εισάγει την έννοια της «χειραγωγικής ελευθερίας» (14/09/23): https://www.oanagnostis.gr/takis-psaridis-poioi-eimaste-stin-epochi-tis-metalitheias-synenteyxi-stin-alexandra-samothraki/
*"Η απατηλή λάμψη της ματαιοδοξίας" του Γιώργου Τούλα
**https://mbasic.facebook.com/takispsaridis/, anoixtoparathyro, ertecho, biblionet
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου