Το τελευταίο πρόβατο

Διαδικτυακή περιήγηση στην διαχείριση της ευλογιάς των προβάτων και τον κίνδυνο εξαφάνισης της παραδοσιακής κτηνοτροφίας στην εκτατική μορφή που είχαμε συνηθίσει μέχρι σήμερα (με αφορμή μια φάρμα που μας συγκίνησε)

Λίγα χιλιόμετρα έξω από την Θεσσαλονίκη, στον Δήμο Χαλκηδόνας και κοντά στις όχθες της αποστραγγισμένης πλέον λίμνης των Γιαννιτσών, βρίσκεται ένα χωριό που το συναντάμε και "Στα Μυστικά του Βάλτου" της Πηνελόπη Δέλτα, το Μικρό Μοναστήρι ή Ζορμπάς. Η ύπαρξη του χωριού αυτού χρονολογείται από την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σήμερα, η πλειονότητα των κατοίκων του είναι αγρότες που καλλιεργούν κυρίως ρύζι, βαμβάκι, καλαμπόκι, ντομάτες και μηδική, ενώ μερικοί  ασχολούνται επίσης με την κτηνοτροφία. 

Σε αυτόν τον τόπο, στην οικογενειακή επιχείρηση του Κωνσταντίνου Θεοφίλου [βλ. google, Youtube, Fb], σώζεται (τουλάχιστον μέχρι και την στιγμή που γράφεται αυτό το blog) μια παλαιά, πολύτιμη και προστατευόμενη αυτόχθων  φυλή προβάτων, τα πρόβατα Ρουμλουκίου [βλ. Amalthia, amna, huffingtonpost, meatnews, video, google, Fb]. Η ονομασία "Ρουμλούκι" προέρχεται από την οθωμανική λέξη Rumlik που σημαίνει τόπος των Ρωμιών. 

https://youtu.be/2-iEB5F9Ziw?si=wMBtSttrbvCTm0A-

Αποτελούμενοι από άτομα μικρόσωμα, προσαρμοσμένα στον τόπο τους και ανθεκτικά, οι τελευταίοι εκπρόσωποι αυτής της φυλής απειλήθηκαν από την πρόσφατη επιδημία της ευλογιάς, κατάφεραν όμως να θεραπευτούν. Τα πρώτα κρούσματα παρουσιάστηκαν στις αρχές του φθινοπώρου. Από τα 700 ζώα, πέθαναν τα 210, ενώ τα υπόλοιπα έχουν θεραπευτεί και σήμερα είναι καλά, χωρίς κανένα απολύτως σύμπτωμα. "Δεν θα τ' αποχαιρετήσω, θα φύγω και θα τ' αφήσω να με περιμένουν... Κι' αν μου τα θανατώσουν, θα πάω σ' άλλο κράτος", λέει στην κάμερα του ΑΝΤ1 ο δημιουργός της επιχείρησης.

Μόλις εμφανίστηκε το πρώτο κρούσμα, οι ιδιοκτήτες προσέφυγαν στην ευρωπαϊκή νομοθεσία για την προστασία των αυτόχθονων φυλών, και έτσι το κοπάδι δεν θανατώθηκε. Στην αρχή ήλπιζαν. Δυστυχώς όμως, όπως επισημαίνει και ο καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Χριστοδουλόπουλος, κτηνίατρος και πρώην καθηγητής στην Κτηνιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σε ανάρτηση του στο Facebook, "το ελληνικό κράτος εφαρμόζει μόνο τους ευρωπαϊκούς κανόνες που το ίδιο αποφασίζει να εφαρμόσει και δεν σκοπεύει να σεβαστεί ούτε την εξαίρεση που προβλέπει η Νομοθεσία για τις προστατευόμενες φυλές".

"Καμία νομοθεσία δεν προβλέπει την θανάτωση ζώων που έχουν αναρρώσει και δεν μεταδίδουν την νόσο", λέει στο Focus FM και τον Στέφανο Δαμιανίδη*. Όπως αναφέρουν οι ιδιοκτήτες, η θανάτωση των 490 υγιών προβάτων αναβλήθηκε προσωρινά λόγω της κακοκαιρίας των περασμένων ημερών, και αναμένεται να πραγματοποιηθεί από στιγμή σε στιγμή.

"Παρόμοιο περιστατικό", γράφει στην ανάρτηση του ο καθηγητής, "αντιμετώπισα πριν από λίγους μήνες στην Πιερία". Εκεί, η πολιτεία καθυστέρησε 3 έως 4 μήνες να θανατώσει τα κοπάδια, επειδή η προβλεπόμενη διαδικασία αποτέφρωσης είχε μεγάλη αναμονή. Οι κτηνοτρόφοι παρέμειναν επί μήνες με τα ζώα τους απολύτως υγιή, και με τον φόβο ότι κάποια στιγμή το "κράτος-δυνάστης" θα ερχόταν να τους τα θανατώσει...

Στο σημείο αυτό, είναι απαραίτητο να τονιστεί ένα βασικό επιστημονικό δεδομένο που φαίνεται να αγνοείται από εκείνους που λαμβάνουν τις αποφάσεις: Τα ζώα που επιβίωσαν από την ευλογιά και παραμένουν υγιή για πάνω από δύο μήνες μετά τα τελευταία κρούσματα, δεν αποτελούν πλέον κίνδυνο και δεν μεταδίδουν την νόσο. Η ευλογιά δεν δημιουργεί χρόνιους φορείς. Τα ζώα που ανάρρωσαν εξουδετερώνουν τον ιό και αποκτούν ισχυρή και σταθερή ανοσία. Σε αντίθεση με άλλες οικογένειες ιών που δημιουργούν χρόνιους φορείς και ασυμπτωματικές λοιμώξεις (όπως για παράδειγμα οι ερπητοιοί), οι ιοί του γένους Capripoxvirus, στον οποίο ανήκει και ο ιός της ευλογιάς των προβάτων, μπορούμε να πούμε κατηγορηματικά ότι δεν δημιουργούν χρόνιους φορείς.

Σε κείμενο του Παγκόσμιου Οργανισμού για την Υγεία των Ζώων και στο κεφάλαιο "Epidemiology" διαβάζουμε: "Chronically infected carriers do not occur"**, δηλαδή χρόνιοι φορείς της μόλυνσης δεν υπάρχουν. Και βεβαίως, όλα τα συγγράμματα ιολογίας αναφέρουν ακριβώς το ίδιο.

Συνεπώς, μετά από τόσο μεγάλη καθυστέρηση, η θανάτωση υγιών ζώων ή ζώων που έχουν αναρρώσει είναι επιστημονικά αβάσιμη και βαθιά άδικη για τους κτηνοτρόφους. Η στάση του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης δείχνει ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται χωρίς επαρκή επιστημονική γνώση, χωρίς αξιολόγηση των δεδομένων και χωρίς σεβασμό προς τον πρωτογενή τομέα. "Αυτές οι πρακτικές δεν είναι απλώς προβληματικές, είναι επικίνδυνες", τονίζει ο καθηγητής...

Και συμπληρώνει: "αν κάποιος από τους αναγνώστες έχει δυνατότητα να τα επικοινωνήσει αυτά στο Υπουργείο, παρακαλώ να το κάνει. Θα προσφέρει καλές υπηρεσίες σε πολλούς προβατοτρόφους που βρίσκονται σε παρόμοια συνθήκη και αγωνιούν για τα ζώα τους".

Παραπομπές

*Η επιστήμη απαντά: δεν υπάρχει λόγος να σφάζονται ζώα με μόνιμη ανοσία [video]

**SHEEP AND GOAT POX: https://www.woah.org/app/uploads/2021/03/sheep-goat-pox.pdf

Εικόνες 

Η πρώτη φωτογραφία είναι από την εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. Η δεύτερη είναι η γκλίτσα του τσοπάνη, σε απεικόνιση οθόνης από το πραγματικά σπαρακτικό βίντεο που ανέβηκε στο Youtube από την οικογένεια Θεοφίλου, και μπορείτε να το δείτε εδώ:  

Διευκρινήσεις

Υπ' όψιν ότι η ευλογιά των προβάτων είναι νόσημα υποχρεωτικής δηλώσεως, ΔΕΝ είναι όμως ζωοανθρωπονόσος και δεν μεταδίδεται στον άνθρωπο. Η νόσος δεν αφορά στην δημόσια υγεία, διασπείρεται όμως πάρα πολύ εύκολα από ζώο σε ζώο, άμεσα και έμμεσα, και προκαλεί μεγάλη οικονομική ζημιά στους παραγωγούς. Η κατανάλωση προϊόντων από ζώα που μολύνθηκαν και ανάρρωσαν δεν είναι επικίνδυνη για τον άνθρωπο. Η μαζική σφαγή των προσβεβλημένων κοπαδιών (culling) γίνεται μόνο για λόγους -υποτίθεται- οικονομικούς, το δε "stumping out" (που σημαίνει μαζική θανάτωση όλων των ατόμων μιας εκτροφής, με σκοπό την εξάλειψη μιας πολύ μεταδοτικής εξωτικής νόσου) καθίσταται αποδοτικό όταν η νόσος προσβάλει ζώα μιας συγκεκριμένης και περιορισμένης γεωγραφικής περιοχής, και γίνεται άμεσα και χωρίς χρονοτριβή. Η γενοκτονία εγχώριων φυλών με γενετικές προσαρμογές και ιστορία αιώνων (που αποτελούν κληρονομιά από το παρελθόν και παρακαταθήκη για το μέλλον), και η θανάτωση εκατοντάδων χιλιάδων αγροτικών ζώων σε ολόκληρη την επικράτεια μιας χώρας, δεν συμφωνεί ούτε με την Εθνική Οικονομία, ούτε με την Κτηνιατρική Επιστήμη, ούτε με την Λογική, ούτε με την Ηθική. Σημειωτέον ότι, μέχρι σήμερα, στην Ελλάδα, έχουν θανατωθεί σχεδόν 500.000 αιγοπρόβατα. 

Για την αντιμετώπιση της ευλογιάς, ο αείμνηστος καθηγητής της Κτηνιατρικής του ΑΠΘ, Ορέστης Παπαδόπουλος, στο εγχειρίδιο του "Λοιμώδη Νοσήματα" αναφέρει ότι: Η απομόνωση του ποιμνίου πρέπει να γίνεται  αμέσως μόλις τεθεί υποψία ευλογιάς, και η θανάτωσή του αμέσως μόλις τεθεί η διάγνωση. Όλα τα πρόβατα της πληγείσας περιοχής πρέπει να εμβολιάζονται. Η μέθοδος του stamping out (δηλαδή θανάτωση όλου του ποιμνίου) γίνεται επιζήμια όταν η επιζωοτία έχει πάρει μεγάλη έκταση [βλ. και σχετικό άρθρο στην ιστοσελίδα του ΠΚΣ].

Τα εμβόλια είναι αποτελεσματικά και ασφαλή, συνιστώνται και παρέχονται από την Ε.Ε, τα δε εμβολιασμένα ζώα δεν διασπείρουν τον ιό. Εν τούτοις, πολλές τρίτες χώρες όμως (όπως UK, U.S.A, Κίνα, Ιαπωνία, Αυστραλία και Ρωσία) δεν επιτρέπουν την εισαγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων [βλ. φέτα, BBC] από χώρες που έχουν εμβολιάσει τα ζώα τους για την ευλογιά και χαρακτηρίζονται ενδημικές. 

Update

Το πρωί της 10ης Δεκεμβρίου, ήρθε το τέλος. Εντεταλμένοι της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας πήγαν και πήραν όλα τα πρόβατα, με συνοδεία αστυνομικής δύναμης [βλ. video] που απέκλεισε την περιοχή σε ακτίνα 300 μέτρων γύρω από το μαντρί (για να μην πλησιάσει κανείς, ούτε και να έχει καλή οπτική επαφή)... Οι σοκαριστικές συνθήκες θανάτωσης βρίσκονται τώρα στο επίκεντρο νέου κύκλου έρευνας από δημοσιογράφους και πολιτικούς. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι οργανωμένοι φιλόζωοι δεν ενδιαφέρονται για τις εγχώριες φυλές, ενώ παράλληλα κατηγορούν τον κτηνοτρόφο για "υποκρισία" (αφού "έτσι κι' αλλιώς" όλα τα παραγωγικά  ζώα προορίζονται για κατανάλωση). 

Η αλήθεια είναι πως, στην σημερινή ψηφιακή πραγματικότητα, οι λιγότερο σκεπτόμενοι ακολουθούν τους πολλούς και όλοι τους περισσότερο "επιδραστικούς" (και δεν αναφέρομαι στους εκ πεποιθήσεως vegans τους οποίους και σέβομαι). Κάποιοι περισσότερο σκεπτόμενοι ζητούν την κατάργηση της κτηνοτροφίας στο σύνολό της, κάτι όμως που, προς το παρόν, δεν μπορεί να γίνει. Δεν έχω εύκολη απάντηση, όμως έχουμε σκεφτεί ποτέ πως μηδενική κατανάλωση ισοδυναμεί με την ανυπαρξία τους; Κι' αν δεν συμφωνούμε για τον τρόπο με τον οποίον τα έχουμε καταδικάσει να ζούν, πως γίνεται σήμερα να μην αντιδρούμε στον ΑΔΙΑΝΟΗΤΟ ΤΡΟΠΟ με τον οποίον κάποιοι τα καταδίκασαν αυτή τη στιγμή να πεθαίνουν;

Οι φιλόζωοι των "μικρών ζώων", όπως και οι περισσότεροι άνθρωποι της πόλης, ίσως δεν καταλαβαίνουν πως, αν η εκτατική κτηνοτροφία εκλείψει, τότε όλους (ανθρώπους, περιβάλλον και βεβαίως τα ίδια τα ζώα) μας περιμένει κάτι πολύ χειρότερο. Διεθνής τάση είναι η καταστροφή των μικρών μονάδων της παραδοσιακής κτηνοτροφίας, όπου τα ζώα μπορούν ακόμα να έχουν μια κάποια ποιότητα ζωής. Αν αυτές εκλείψουν, όλα θα γίνουν πολύ χειρότερα και, στην Ελλάδα, αυτό κινδυνεύει να γίνει τώρα με την αφορμή της ευλογιάς των προβάτων. Δεν καταλαβαίνουν επίσης πως η παραδοσιακή κτηνοτροφία, που μπορεί να εξασφαλίσει ευζωία για τα ζώα και ποιοτικά προϊόντα για τους καταναλωτές, δεν συνάδει με τις (ευπαθείς) καθαρόαιμες εισαγόμενες φυλές, αλλά με τις (ανθεκτικές και προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες) εγχώριες. 

Οι περισσότεροι υπέρμαχοι της αστικής φιλοζωίας (χωρίς βιωματική γνώση για τις προκλήσεις που υφίσταται σήμερα η παραγωγή τροφίμων σε σχέση με το περιβάλλον, την εξημερωμένη και την άγρια ζωή) βάζουν όλους ανεξαιρέτως τους κτηνοτρόφους στο ίδιο "τσουβάλι", κι' αυτό είναι άδικο. Ήδη από το 2009, στο βιβλίο του "Τρώγοντας ζώα", ο Αμερικανός συγγραφέας Jonathan Safran Foer, αν και ο ίδιος αποφάσισε να γίνει vegan, δεν παρακινεί τους αναγνώστες να κάνουν το ίδιο. Τους παρακινεί να υποστηρίξουν τους τελευταίους μικρούς παραγωγούς, οι οποίοι κινδυνεύουν να εξαφανιστούν κάτω από την τεράστια πίεση της ανελέητης λαίλαπας του τερατώδους "Factory Farming". Γιατί, ενώ στην παραδοσιακή κτηνοτροφία υπάρχουν αρκετές δυνατότητες παρέμβασης για την υπεράσπιση των ζώων, στην εντατικοποιημένη δεν υπάρχει καμία. 

Το όλον ζήτημα αξίζει να αποτελέσει μεγάλο θέμα συζήτησης για μια άλλη μέρα. Μεγάλο θέμα συζήτησης αξίζει επίσης να αποτελέσει τόσο η εκ των υστέρων αμφισβήτηση ύπαρξης της φυλής Ρουμλουκίου, όσο και ο ρόλος των κτηνιάτρων, στα πλαίσια των δυνατοτήτων τους και των πιέσεων τις οποίες υφίστανται.

Για το θλιβερό τέλος των τελευταίων (αιγο)προβάτων του Μικρού Μοναστηριού, μια από τις κόρες του τσέλιγκα που συγκίνησε όλη την Ελλάδα, η Μαίρη Θεοφίλου, έγραψε στο Facebook τα εξής συγκλονιστικά (αντιγράφω από Μαίρη και Ελένη - Δείτε επίσης πολλά σχόλια εδώ):

"Το αρνάκι στη φωτογραφίας γεννήθηκε το βράδυ 8 Δεκεμβρίου 2025. Η φωτογραφία τραβήχτηκε το πρωί της ενάτης Δεκεμβρίου, όπου ο πατέρας μου το βοηθά να πιει γάλα. Στις 10 Δεκεμβρίου η μαμά και το κοριτσάκι της θανατώθηκαν μαζί με τα υπόλοιπα ζώα μας.

Δεν θα μιλήσω για τη διαδικασία και την ψυχολογική μας κατάσταση. Δεν θα μιλήσω για τον κόπο μιας ολόκληρης ζωής που χάθηκε εξ ολοκλήρου μέσα σε λίγες ώρες. Δεν θα μιλήσω για τα δάκρυα των γονιών μου, που είδαν όλα όσα πάλευαν για να μας μεγαλώσουν μια ζωή να εξαφανίζονται, γιατί τα σκούπισα και τους είπα ότι, μεγαλώνοντας με τα ζωντανά, ήταν η μεγαλύτερη τιμή που μπορεί να είχα στη ζωή μου και με έκαναν τον άνθρωπο που είμαι.

Θέλω να πω πολλά -ίσως σε κάποιο άλλο ποστ- για τις προκλήσεις μας και όλα όσα καταφέραμε τελικά, αλλά θα βγει πολύ μεγάλο και ίσως κουράσει. Θέλω να αναφερθώ όμως, οπωσδήποτε, σε σκληρά λόγια που ακούστηκαν για κάτι που έντιμα παλέψαμε μια ολόκληρη ζωή:

Υπάρχει μια μικρή διαφορά ανάμεσα στις λέξεις κτηνοτρόφος και βοσκός. Πολύ ωραία λέξη επίσης είναι ο 'τσέλιγκας', που χρησιμοποιείται κυρίως πιο ανεπίσημα από βοσκούς μεταξύ τους, για να χαρακτηρίσουν κάποιον ο οποίος είναι άξιος να κρατήσει ένα κοπάδι. Ο μπαμπάς μου ήταν κτηνοτρόφος, τσέλιγκας όμως θα είναι μια ολόκληρη ζωή. Τα πρόβατά μας δεν ήταν άλλη μια μονάδα γαλακτοπαραγωγής και κρεατοπαραγωγής, ήμασταν διατηρητές μιας φυλής, και πάντα είχαμε πρώτο στόχο την ευζωία του κοπαδιού.

Δεν ταΐσαμε ποτέ τροφές από το εμπόριο, τα πρόβατα ζούσαν με τη βοσκή και τα χωράφια μας τα οποία σπέρναμε με βιολογικά προϊόντα. Ήμασταν μετακινούμενοι, το καλοκαίρι τα πρόβατα πήγαιναν στα βουνά και τον χειμώνα γυρνούσαμε στο Μικρό Μοναστήρι. Οι εγκαταστάσεις μας είναι με τις συγκεκριμένες προδιαγραφές, ελέγχους και σφραγίδες από τις αντίστοιχες υπηρεσίες. Τα πρόβατά μας δεν γίνεται να ήταν σταβλισμένα, γι' αυτό και ο πατέρας μου έχτισε μόνος του πολύ ανοιχτά μαντριά, με περιφράξεις, φυσικά, για να νιώθουν ότι είναι πάντα στο φυσικό τους περιβάλλον και όχι μαντρωμένα. Τον χειμώνα, που έκανε κρύο και τα κλείναμε μέσα, βέλαζαν και έβγαιναν έξω. Δεν αρμέξαμε ποτέ με αρμεχτικές μηχανές, γιατί ο μπαμπάς άκουσε ότι οι μηχανές ανοίγουν πολύ το μαστάρι της προβατίνας και μπορεί να μπουν μικρόβια. Το περισσότερο γάλα πάντα το έπιναν τα αρνάκια τους, και το υπόλοιπο το αρμέγαμε με τα χέρια, κάθε μέρα, επί ώρες.

Αυτά είναι μερικά από όσα κάναμε ως διατηρητές της φυλής Ρουμλουκίου, αλλά υπάρχουν και άλλα πολλά. Κλείνοντας, θα αναφερθώ και στη φυλή η οποία μετά από τόσα χρόνια ΞΑΦΝΙΚΑ παύει να υφίσταται επειδή, μάλλον, δεν εξυπηρετεί συμφέροντα. Η φυλή υπάρχει, ή μάλλον υπήρχε, και είχε αναγνωριστεί από τους αρμόδιους φορείς, σύμφωνα με οδηγίες του υπουργείου. Αν τώρα το αρνείται, το υπουργείο αναιρεί τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτά είχα να πω.

Και κάτι τελευταίο. Δεν δώσαμε τα πρόβατα, μας τα πήραν. Δεν υπογράψαμε ποτέ, δεν συμφωνήσαμε ποτέ και δεν τα παραδώσαμε ποτέ. Ήρθαν με εισαγγελική εντολή, μπήκαν στο μαντρί μας, τα κυνήγησαν μόνοι τους, τα πυροβόλησαν και τα φόρτωσαν πεθαμένα στα φορτηγά.

Ο μπαμπάς μου δεν ήταν ποτέ εκεί, είπε με λυγμό 'προβατίνες μου υπερήφανες' και έφυγε τελείως από το χωριό".

"Εγώ είμαι από πρόβατα. Είμαι εντόπια. Αυτό το χώμα είναι η Μακεδονία. Αυτά τα πρόβατα είναι φτιαγμένα από αυτό το χώμα. Όπως και εγώ είμαι φτιαγμένη από αυτό το χώμα. Αν αυτό το χώμα βρέξει και τραβήξει νερό, εγώ το νιώθω, αυτό το πρόβατο το νιώθει. Αν εγώ πάθω κάτι, και η γη το νιώθει και το πρόβατο το νιώθει. Είμαστε ένα και το αυτό ακριβώς. Και αν πάθει κάτι αυτό το πρόβατο, και εγώ το νιώθω και η μάνα γη το νιώθει. Σαν να το έκανες σε εμένα", λέει η άλλη κόρη, Ελένη Θεοφίλου. 

Δια ταύτα 

Εναντίον του εμβολιασμού και υπέρ της μαζικής θανάτωσης ("stumping out") έχουν τεθεί, από τον περασμένο Αύγουστο, οι καθηγητές Κτηνιατρικής του ΑΠΘ, Γιώργος Αρσένος και Σπύρος Κρήτας, τις απόψεις των οποίων μπορείτε να δείτε αναλυτικά εδώ και εδώ. [Ο Γιώργος Αρσένος μάλιστα, εκ των υστέρων υποστηρίζει την άποψη ότι εγχώρια φυλή προβάτων Ρουμλουκίου ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ (βλ. video), άποψη με την οποία ο πρόεδρος του ΓΕΩΤΕΕ Μακεδονίας, Θανάσης Σαρόπουλος, δεν συμφωνεί και αναφέρεται στο ΠΔ 434/95 (ΦΕΚ Α΄ 248) που συμπεριλαμβάνει τη φυλή Ρουμλουκίου στις υπό εξαφάνιση, στο άρθρο 5, παρ. α΄, και προβλέπει την απαγόρευση σφαγής στο άρθρο 7, παρ. 2, β και γγ. (βλ. video)].

https://youtu.be/85bN4oVStHI?si=z8VRrRWA6Gft-Q_d

Εντελώς αντίθετη άποψη (δηλαδή υπέρ των εμβολιασμών και εναντίον του stumping out, ιδίως όταν αυτό γίνεται με λάθος τρόπους και με καθυστέρηση) εκφράζει στην τηλεόραση της Ναυτεμπορικής, ο τεχνικός σύμβουλος του Συνδέσμου Ελληνικής Κτηνοτροφίας (ΣΕΚ), μέλος Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Αγροτικών Συλλόγων ECVC, κτηνοτρόφος αλλά και κτηνίατρος, Χρίστος Μόσχος. 

"Για να μη σας κοπεί η λαλιά, θα σας το πω απλά", λέει. "Η Ελλάδα έχει δηλωμένα στο Υπουργείο 18μιση εκατομμύρια αιγοπρόβατα. Στην Ευρώπη έχει δηλωμένα 11 εκατομμύρια σιγοπρόβατα. Ο πραγματικός αριθμός των  ζώων είναι λίγο πάνω από 5 εκατομμύρια, από τα οποία γύρω στα 3 και κάτι  εκατομμύρια πρόβατα, και 2 εκατομμύρια αίγες. Είμαστε λοιπόν γύρω στα 5μιση εκατομμύρια αιγοπρόβατα. Στην Ευρώπη δηλώνουμε τα διπλάσια. Στο Υπουργείο έχουμε γύρω στα τετραπλάσια δηλωμένα. Έτσι εξηγείται και όλο το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ, που πήγαιναν οι επιδοτήσεις τόσον καιρό. Έτσι λοιπόν, ακόμα κι' αν δεν εμβολιαστεί το ζωικό κεφάλαιο, θα εξολοθρευτεί λόγω της ευλογιάς, οπότε πάλι δεν θα έχουμε φέτα και άλλα τυριά, αυτό εννοείται. Προσωπικά εγώ συμμετείχα στο συνέδριο που έγινε πέρισυ στις 20 Νοεμβρίου στις Βρυξέλλες, κι' όταν έκανα την ερώτηση για το αν θα μας κλείσουν τις εξαγωγές, μου είπαν ότι ήδη η χώρα έχει ευλογιά, δεν είναι καθαρή και όποιος ήτανε να σας κλείσει σας έχει κλείσει. Με βάση το καθεστώς που υπάρχει, αν κάποια χώρα έχει ευλογιά, δεν μπορεί να πουλήσει νωπό κρέας, μαλλί, και νωπό γάλα. Εμείς στηριζόμαστε στις εξαγωγές της φέτας. Όλες οι εξαγωγές της φέτας, από την Ελλάδα, είναι από παστεριωμένο γάλα. Στην ουσία δεν μπορεί καμιά χώρα να μας σταματήσει, και όποια χώρα ήταν να μας σταματήσει ήδη μας σταμάτησε, όπως για παράδειγμα η Σερβία". 

Δείτε το video εδώ 

Δηλαδή τώρα τι κάνουμε; Σκοτώνουμε τα ντόπια ζώα, τα άνοσα, για να φέρουμε αλλά ευπαθή από το εξωτερικό, και να επαναληφθεί πάλι το ίδιο απ' την αρχή;; 

Επίλογος 

Ομολογώ πως παιδεύομαι με αυτό το κολάζ - "ανθολόγιο", μέρες τώρα... Εκτιμώ τους vegan, όχι όμως και την  μονόπλευρη αντιμετώπιση της "στρατευμένης" φιλοζωίας (ούτε βεβαίως τις συκοφαντίες που αναμεταδίδονται στο διαδίκτυο - στην καλύτερη περίπτωση για να εξυπηρετήσουν την προκατάληψη που ο καθένας έχει στο μυαλό του, και στη χειρότερη για να ξεπλύνουν ένα ψεύτικο αφήγημα ή απλώς να εντυπωσιάσουν).  

"Στον ουρανό ο θεός και στη γη η προβατίνα", λέει ο Κώστας Θεοφίλου. Και σε άλλο σημείο: "Είχα ζώα 13–14 χρονών, μεγαλωμένα στο χέρι... Αυτό δεν ήταν κοπάδι, ήταν μια ιστορία ζωής". Γενιές ανθρώπων μεγάλωσαν τα πρόβατα, έθρεψαν ανθρώπους, έχτισαν σπίτια, έστησαν νοικοκυριά, σπούδασαν παιδιά... Για τι θρηνούν οι κτηνοτρόφοι, για τα ζώα ή για την περιουσία τους; Κι' εμείς για τι θρηνούμε, για τα ζώα, για τους ανθρώπους, για το άδικο ή για το παράλογο; Μας παρηγορεί να λέμε πως θα τα σκότωναν έτσι κι' αλλιώς; Θα μπορούσαμε να είχαμε επιβιώσει χωρίς την κτηνοτροφία; Και τι θα άξιζε να γίνει από δω και πέρα; Που μπορούμε να φτάσουμε, και πόσο σχιζοφρενική μπορεί να γίνει η σχέση μας με τα ζώα; 

Με πληροφόρηση και λογική, προσπαθώ να βγάλω άκρη με αυτό το "ανθολόγιο" μέρες τώρα, να καταλαγιάσω το συναίσθημα και να καταλάβω. Γράφω, σβήνω και προσθέτω, αλλάζω τίτλο και σειρά και πάλι απ' την αρχή. Θέλω να κλείσω το θέμα, ν' ασχοληθώ με κάτι άλλο, και δεν μπορώ. Παιδί της πόλης κι' εγώ, από πολύ νωρίς είχα ξεκαθαρίσει στον εαυτό μου πως δεν θα άντεχα ποτέ να γίνω κτηνίατρος "παραγωγικών" ζώων, γι' αυτό και στράφηκα στα ζώα συντροφιάς. Όμως, τα τελευταία βράδυα, μου φαίνεται φρικτό ακόμα και να... "μετρήσω προβατάκια", λίγο πριν κοιμηθώ... Ποιος αντέχει να χάσει το χιούμορ του, να γίνει γραφικός; Η φρίκη είναι καθηλωτική.  Οι σοκαριστικές συνθήκες θανάτωσης που βρίσκονται τώρα στο επίκεντρο νέου κύκλου έρευνας από δημοσιογράφους και πολιτικούς, παγώνουν την καρδιά και αναστατώνουν τη σκέψη.

Την πέρα από κάθε φαντασία βαρβαρότητα και προχειρότητα που χαρακτηρίζει τις φρικτές συνθήκες θανάτωσης, καθώς και την απουσία παρέμβασης των φιλοζωικών οργανώσεων, επισήμανε στον 98.4 και τον Γιώργο Σαχίνη (βλ. video) ο πρόεδρος του Αγροτικού και Κτηνοτροφικου Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΚΕΛ), Βάκης Τσιομπανίδης. "Αν η θανάτωση ζώων είναι ιατρική πράξη και θεραπεία για νόσους των ζώων, τότε οι κτηνιατρικές υπηρεσίες δεν θα έπρεπε να στελεχώνονται από κτηνιάτρους, αλλά από νεκροθάφτες...", έγραψε στο Fb.

Επισυνάπτω το απόσπασμα, όπως το βρήκα στην σελίδα του Fb "Αντιθέσεις στην ΚΡΗΤΗ TV":

Κάποτε ο άνθρωπος είχε κάνει μια 'σύμβαση' με τα ζώα που εξημέρωσε: να τους παρέχει τροφή και ασφάλεια, προκειμένου να εκμεταλλευτεί τις 'υπηρεσίες' τους. Εδώ και μερικές δεκαετίες όμως, αυτή η σύμβαση 'έσπασε', και η βιομηχανική εκτροφή έγινε μια ακραία βαρβαρότητα, ίσως η μεγαλύτερη που υπάρχει στη γη. Γιατί η κόλαση αρχίζει εκεί που τελειώνει το έλεος. Αν λοιπόν μας ενδιαφέρει η ευζωία των ζώων (και όχι μόνο), τότε τα ζωικά προϊόντα που καταναλώνουμε πρέπει να προέρχονται από παραδοσιακή εκτροφή και να είναι σπάνια και λιγοστά, όπως στις παλαιότερες γενεές. "Η υπερκατανάλωση αυξάνει την ζήτηση και οδηγεί σε μεγάλες κτηνοτροφικές μονάδες", επισημαίνει σε πρόσφατο άρθρο της η Δέσποινα Σπανούδη, και δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω περισσότερο. 

Πέρα όμως από την ευζωία ανθρώπων και ζώων, και πέρα και από την απαξίωση της συμπόνοιας και την ανοχή στην βαρβαρότητα, προκύπτει και ένα άλλο ζήτημα, κατά την προσωπική μου άποψη εξ ίσου τρομακτικό: αυτό της σπατάλης, μιας σπατάλης ασύστολης που βαδίζει χέρι με χέρι με την απαξίωση της ζωής στο σύνολό της. Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία των αρχαίων Ελλήνων, όταν κάποιος, υπερεκτιμώντας την δύναμή του (κυρίως την πολιτική και οικονομική) συμπεριφερόταν με βίαιο, αλαζονικό και προσβλητικό τρόπο απέναντι στους ανθρώπους, την φύση και την ζωή, διέπραττε ύβρη που επέσυρε την οργή των θεών. Αυτή η συμπεριφορά συνιστούσε παραβίαση της παγκόσμιας ισορροπίας, που τελικά οδηγούσε στην πτώση και την καταστροφή (νέμεση). 

Κ. Π

Όταν ο "Άλλος" είναι Ζώο

Το βιβλίο του Πέτρου Κατσάκου* "Ιστορίες χωρίς φωνή"** είναι ένα σύνολο από ρεπορτάζ που δημοσιεύθηκαν περιοδικά στην εφημερίδα ΑΥΓΗ. Θα μπορούσε κανείς να διαβάσει αυτές τις ιστορίες ως ιστορίες για τα ζώα. Είναι όμως και ιστορίες για τους ανθρώπους. Είναι ένας καθρέφτης της πιο σκοτεινής, βίαιης, αδιάφορης και ανήθικης πλευράς μας. Είναι ιστορίες σε καιρό ειρήνης αλλά και ιστορίες σε καιρό πολέμου, γιατί οι πόλεμοι δεν γράφονται μόνο με το αίμα των ανθρώπων αλλά και με τις σκιές των ζώων, που έζησαν και πέθαναν μέσα σε μια δίνη την οποία ποτέ δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν.

Είναι ιστορίες ανθρώπινης απληστίας, όπως αυτή στον Καναδά, εκεί όπου οι κυνηγοί, οπλισμένοι με ρόπαλα που φέρουν καρφιά ή μεταλλικά άγκιστρα, καταφέρουν κατακέφαλα χτυπήματα στα μωρά της φώκιας, έτσι ώστε να διατηρηθεί ανέπαφη η πολύτιμη γούνα τους. Τα ημιθανή σώματα σύρονται πάνω στους πάγους, αφήνοντας πίσω τους αιμάτινα μονοπάτια, και ύστερα οι άνθρωποι τα γδέρνουν για να πλουτίσουν, πουλώντας μιαν αυταπάτη πολυτέλειας.

Είναι ιστορίες ανθρώπινης ματαιοδοξίας, όπως εκείνη όπου μικροί χιμπατζήδες βασανίζονται ως σύμβολα χλιδής. Είναι η ιστορία για το φουαγκρά, καθώς επίσης και η ιστορία για το χαβιάρι και το μαρτύριο ενός θηλυκού ψαριού, το οποίο εγκυμονεί και από το οποία ληστεύουμε τα αυγά προς τέρψη του ανθρώπινου ουρανίσκου. Η υφαρπαγή γίνεται με ένα μαχαίρι που ανοίγει την κοιλιά της μητέρας, αφαιρεί τον λιγοστό της θησαυρό και την αφήνει να αναρρώσει μέχρι να επαναληφθεί το ίδιο, ξανά και ξανά, μέχρι τον θάνατο, προκειμένου να υπάρχει ένα εξεζητημένο σύμβολο πολυτελούς ζωής στο τραπέζι.

Οι "Ιστορίες χωρίς φωνή" είναι ιστορίες αφύπνισης, όπως αυτή για την καμηλοπάρδαλη που κινδυνεύει να χαθεί, ή για την κακοποίηση των αλόγων, που και σε πολλές Ελληνικές πόλεις σέρνουν τις άμαξες κάτω από 40 βαθμούς κελσίου. Δεν είναι ιστορίες ρομαντισμού. Είναι ιστορίες βαρβαρότητας. Κι εκεί κάπου μέσα στα σκοτάδια, υπάρχουν ιστορίες που μας δίνουν ελπίδα, όπως η ιστορία του Όλιβερ της αρκούδας -με το αίσιο τέλος του, με τους ανθρώπους που τον ελευθέρωσαν και τον αγκάλιασαν. Υπάρχουν ακόμα ιστορίες φιλίας και αγνής αγάπης, όπως εκείνη του ψαρά με τον πελαργό. Δυστυχώς όμως είναι κυρίως ιστορίες βαρβαρότητας. Όπως οι αγώνες πάλης με καμήλες στην Τουρκία  -μια βιαιοπραγία που δεν έχει θέση στον σύγχρονο κόσμο. Ή όπως οι ταυρομαχίες, το θέατρο της βαρβαρότητας και της λήθης, μια σκηνή από το σκότος της ανθρώπινης συνείδησης. 

Αν τα σφαγεία είχαν γυάλινους τοίχους, οι άνθρωποι δεν θα μπορούσαν πια να κρυφτούν πίσω από τις αυταπάτες τους. Αν τα σφαγεία είχαν γυάλινους τοίχους, όλες οι φωνές των ζώων, όλες οι κραυγές τους, θα μπορούσαν να ακουστούν και τότε (ίσως***) η αλλαγή θα ήταν αναπόφευκτη. Γιατί (ίσως) καμία συνείδηση δεν θα μπορούσε να αντέξει το βάρος της αδιαφορίας. 

Το βιβλίο του Πέτρου Κατσάκου είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας να μπούμε στη θέση του "Άλλου", να δούμε τον κόσμο μέσα από τα δικά του μάτια, να νιώσουμε τον δικό του πόνο, τη δική του χαρά και τη δική του λύπη. Δεδομένου όμως ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει απόλυτα, αφού δεν μπορούμε να φτάσουμε στην απόλυτη ταύτιση του εαυτού με τον άλλον, η σχετικότητα ταυτότητας και διαφοράς δημιουργεί την αναγκαιότητα μιας νέας ηθικής. Ακόμη κι' αν δεν μπορούμε να ταυτιστούμε με ένα ριζικά και απόλυτα "Άλλο"****, ένα ριζικά και απόλυτο "Ξένο", αν δυσκολευόμαστε να συμπονέσουμε κάτι το οποίο αδυνατούμε να κατανοήσουμε απόλυτα και ολοκληρωτικά, η σχετική απόσταση ανάμεσα στον εαυτό και το άλλο θα μπορούσε να θεμελιώσει μια νέα ηθική σεβασμού της ετερότητας. 

Και βεβαίως, όλα αυτά θα ήταν περισσότερο συζητήσιμα και ευρύτερα αποδεκτά, αν και όχι ιδιαιτέρως ριζοσπαστικά, αν ο άλλος ήταν ένα ανθρώπινο ον. Όμως, στο εν λόγω βιβλίο, αυτός ο άλλος, τη θέση του οποίου καταλαμβάνει η αφήγηση σαν να είναι ο εαυτός, δεν είναι ένα ανθρώπινο ον, αλλά αυτό που, στην κυρίαρχη αντίληψη της "ανθρωπινότητας", θεωρείται ως ριζικά "Άλλο", δηλαδή το Ζώο. Σε όλη την ιστορία της δυτικής σκέψης το ζώο έπαιξε τον ρόλο του σημείου αναφοράς για την εγκαθίδρυση μιας διαφοράς θεμελιακής για την ίδια την "ανθρωπινότητα". Ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος μέσω της διαφοράς του από το ζώο. Και κυρίαρχο ρόλο στην εγκαθίδρυση αυτής της διαφοράς έπαιξε ο Λόγος και η Σκέψη. Έτσι εγκαθιδρύθηκαν και θεμελιώθηκαν πολλοί, αν όχι όλοι, οι δυισμοί της δυτικής μεταφυσικής σκέψης: Άνθρωπος - ζώο, θεός - φύση, ελευθερία - αναγκαιότητα, πρόσωπο - πράγμα, υποκείμενο - αντικείμενο, και λοιπά. Από τον Πλάτωνα ως τον Αριστοτέλη, και από τον Καρτέσιο ως τον Καντ, εντοπίζουμε αυτό το νήμα των δυισμών, των διαχωρισμών και των αντιθέσεων που συγκροτούν τη δυτική σκέψη, το νήμα που της παρέχει το φαντασιακό της θεμέλιο και τη φαινομενική της ενότητα. Είναι μέσα από τη διαφορά μας με το ζώο που οι άνθρωποι αποκτούμε τη φαινομενική μας ενότητα και θεμελιώνουμε τον άνθρωπο ως άνθρωπο.  

Ο Λόγος ως τόπος της θεμελιώδους διαφοράς, είναι η ικανότητα να σκεφτόμαστε την ίδια τη σκέψη, ο αναστοχασμός: η σκέψη που στρέφεται προς τα μέσα, η σκέψη για τον ίδιο τον εαυτό. Αυτή η στροφή προς τα μέσα πήρε πολλά ονόματα στην ιστορία. "Εγώ", "υποκείμενο", "αυτοσυνειδησία" είναι μερικά από αυτά. Έτσι αποκτούν το νόημα τους πολλές από τις φράσεις που μάθαμε να επαναλαμβάνουμε στο σχολείο: "Cogito ergo sum", δηλαδή "σκέφτομαι άρα υπάρχω" (Καρτέσιος). Η δυνατότητα  έκφρασης δεν υπάρχει μόνο στον άνθρωπο, αλλά σε όλα τα ζώα που αισθάνονται οδύνη και χαρά. Όλα τα ζώα έχουν συναισθήματα. Ο άνθρωπος είναι το μόνο από αυτά που, εκτός από συναισθήματα, διαθέτει και Λόγο, ο οποίος υπάρχει για να εκφράζει το επωφελές και το επιζήμιο, το δίκαιο και το άδικο. Και υποτίθεται πως αυτή είναι η ιδιαιτερότητα του σε σχέση με τα άλλα ζώα: μόνον αυτός έχει αντίληψη του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου". (Αριστοτέλη Πολιτικά). Ο άνθρωπος μπορεί να σκέφτεται τα συναισθήματα του, τη χαρά του και τη λύπη του. Μπορεί να ξεχωρίζει το καλό και το κακό, να σκέφτεται δηλαδή τον εαυτό του, και άρα να κρίνει. 

Όμως, στις μέρες μας, αυτό που δομεί όλη μας τη στάση απέναντι στα ζώα, απέναντι στο φαινομενικά ριζικά "Άλλο" και "Ξένο", ΔΕΝ είναι πλέον αδιαμφισβήτητο. Γιατί, τελικά, φαίνεται πως και τα ζώα έχουν συνείδηση του εαυτού, ένα είδος αναστοχαστικότητας, ένα είδος στροφής προς τον εαυτό, ίσως όχι ίδιο με το δικό μας, αλλά σε καμία περίπτωση τόσο διαφορετικό όσο θέλουμε να φανταζόμαστε ώστε να μετατρέπουμε τους εαυτούς μας σε δεσπότες της φύσης, σε θεούς έναντι του ζώων, σε εκείνους που έχουν νομιμοποιημένη εξουσία στη ζωή και τον θάνατό τους. Φαίνεται ότι και τα ζώα έχουν αυτοσυνειδησία, ένα είδος αναστοχαστικότητας, και αυτό αναδεικνύουν οι ιστορίες χωρίς φωνή: την αυτοσυνειδησία που μπαίνει στη θέση του ζώου και μιλάει σε πρώτο ενικό, όπως στην περίπτωση μιας αγελάδας, μιας μητέρας που "δεν γιορτάζει ποτέ". Θα πει κανείς ότι όλα αυτά θα μπορούσαν να είναι μια φαντασίωση του συγγραφέα, μια επιθυμία κάποιων φιλόζωων, ένα  παραμυθάκι για μικρά παιδιά. Είναι όμως έτσι; 

Όπως αναφέρεται στο βιβλίο, σύγχρονες έρευνες αποδεικνύουν ότι και τα ζώα έχουν ενσυναίσθηση. Το Ινστιτούτο Έρευνας και Βιολογίας των Παραγωγικών Ζώων (FBN), στην Γερμανία, έχει ως έργο να ανακαλύψει τι συμβαίνει στην ψυχή αυτών των πλασμάτων. Εκεί, μια μέρα, ξεκίνησαν μια δοκιμασία: ένα γουρουνάκι, παγιδευμένο σε ένα κουτί, άρχισε να σπαράζει και να αγωνίζεται για να βγει. Τα υπόλοιπα, αντί να αδιαφορήσουν ή να απομακρυνθούν, έτρεξαν κοντά του, έδειξαν αλληλεγγύη και προσπάθησαν να το απελευθερώσουν. Το σκηνικό αυτό αποκαλύπτει ότι οι ψυχές των γουρουνιών, όπως και των άλλων "παραγωγικών ζώων", έχουν ενσυναίσθηση. 

ΟΛΑ τα ζώα έχουν νοημοσύνη, αυτοσυνειδησία και ενσυναίσθηση. Η κατωτερότητα που τους αποδίδουμε οφείλεται σε άγνοια -και είναι δική μας, όχι δική τους. Έχει αποδειχθεί ότι κάποια ζώα αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη (βλ. mirror test), και δεν μπορεί να υπάρξει αναγνώριση αν δεν υπάρχει κάποιου είδους αυτοσυνειδησία. Έχει επίσης αποδειχθεί ότι το γουρούνι δεν είναι κατώτερο από τον σκύλο (κάθε άλλο μάλιστα!), και ότι η διάκριση μεταξύ "ζώων συντροφιάς" και "ζώων παραγωγικών" είναι ένας εντελώς αυθαίρετος και βολικός διαχωρισμός που έχουν κάνει οι άνθρωποι για να δικαιολογήσουν μια θηριώδη οικονομική δραστηριότητα. 

Τα "παραγωγικά" ζώα εξαιρούνται από την κουλτούρα της ευαισθησίας και του σεβασμού της ζωής, διότι ΕΜΕΙΣ επιλέγουμε να τα εξαιρούμε, καθώς μόνον έτσι έχει τη δυνατότητα να συντηρείται ένα οικονομικό σύστημα που δομείται πάνω στην εκμετάλλευσή τους. Γενικότερα, το ότι ΟΛΑ τα ζώα έχουν συναισθηματική ζωή, ότι μπορούν να νιώσουν πόνο, φόβο, ματαίωση και χαρά, είναι κάτι που αποσιωπάται, γιατί θα μπορούσε να φέρει την ανατροπή στο Οικονομικό Σύστημα που συντηρείται από την Εκμετάλλευση. Το ότι εμείς έχουμε εκπαιδευτεί να αγνοούμε τον πόνο τους δεν σημαίνει πως εκείνα δεν έχουν φωνή. Και ευτυχώς υπάρχουν άνθρωποι που την ακούνε. 

Κείμενο βασισμένο στην τοποθέτηση της Έφης Αχτσιόγλου κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Πέτρου Κατσάκου "Ιστορίες χωρίς φωνή" (εκδόσεις Οκτάνα), στο Vegan Life Festival

Επεξεργασία & Hyperlinks by Filikaki

Πρωτότυπο κείμενο, εδώ: ROSA

*biblionet, ertopen, rosa, avgi

**The UNTOLD, BOOKPRESS, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ΑΥΓΗ, NEWS BREAK 

***Η (μάλλον απαισιόδοξη) προσθήκη της λέξη "ίσως" είναι δική μου, γιατί πιστεύω πως, στην σημερινή εποχή της υπερπληροφόρησης, κανένας πια δεν δικαιούται να λέει "δεν ξέρω, δεν είδα, δεν άκουσα". 

****βλ. π.χ αντιπαράθεση για τα χταπόδια 

Σχετικά με το βιβλίο, τοποθετήθηκαν επίσης, στην ίδια εκδήλωση, ο διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Παναγιώτης Τσιαμούρας, και η συνιδρύτρια της οργάνωσης VEGAN LIFE, Έλλη Στούρνα. Ο Παναγιώτης Τσιαμούρας αναφέρθηκε στην ανεπάρκεια της Αριστεράς, η οποία, ουσιαστικά, δεν περιλαμβάνει στις θέσεις της τα Δικαιώματα των Ζώων, ένα ζήτημα με βαρύνουσα επιστημονική και οντολογική σημασία που όμως οι άνθρωποι δεν θέλουν να γνωρίζουν.

Δείτε επίσης την συνέντευξη της Φωτεινής Λαμπρίδη στο tvxs.